‘De Zaaier’ van Vincent van Gogh: afbeelding van ‘De Gelijkenis van de Zaaier’ uit de Bijbel.
Van Gogh heeft de Zaaier vaker geschilderd, voor hem als vrome ziel was het blijkbaar een belangrijk thema. Bekend is dat hij zich daarbij liet inspireren door de Bijbelse ‘Gelijkenis van de Zaaier’. Ook mij spreekt deze gelijkenis aan. In mijn blogaflevering: ‘De mens in het midden, de mens als bemiddelaar’ komt dat volop aan de orde. Vincent van Gogh had waarschijnlijk heel andere redenen dan ik om geboeid te zijn door het beeld van de zaaier. Maar dat de verbinding van de mens met het Goddelijke belangrijk is voor de voortgang van de schepping, dat lijkt mij wel uit het schilderij spreken en is ook hetgeen ikzelf als wezenlijk zie.
Voordat ik concreet mijn denkbeelden over het schilderij ga vertellen, wil ik eerst een referentiekader scheppen van waaruit ik meen bepaalde intenties van de maker te zien. Het is de drievuldigheid van alles, die als het ware door de drievoudige Godheid als scheppende instantie over de schepping is uitgegoten. Zo ook in de drieledige rechtopgaande fysieke gestalte van de mens: zenuw/zintuigpool, gesitueerd in het hoofd, het stofwisseling/ledematen stelsel, dat zijn zwaartepunt heeft in het onderlichaam, en daartussen in het verbindende midden, het ritmische gebied van hart en longen.
Wat is er op het schilderij te zien?
- De zaaiakker. In het Bijbelse beeld staat die voor de menselijke ziel. Die ziel die al dan niet openstaat voor het woord van God, het zaad zo te zeggen. Wat opvalt is het enorme aandeel dat deze akker op het gehele tafereel inneemt, ongeveer driekwart. Maar dat niet alleen; de kleuren springen je in hun bontheid als toeschouwer tegemoet. Ze lijken in het geheel niet op de kleuren die je gewoonlijk van een akker zou verwachten. Het is een hele zielenwereld.
- De zaaier is verbonden met zijn omgeving, hij is er in ingebed. Uit de vormgeving van het schilderij laat van Gogh veruit het grootste deel van het lichaam van de zaaier omringen door de bonte akker. Het is zijn stofwisselings/ledematen pool die daar visueel in opgaat. Zo ook de draagdoek met het zaaizaad trouwens.
- Het hoofd (zenuw/zintuig pool) steekt boven het nog te oogsten graan op de achtergrond uit. Het is verbonden met de zon, dat wil zeggen de mens die verbonden is met Christus, de Zonnegeest. Het is een ondergaande zon, wat wil dat zeggen? Een gezegde van de Deense filosoof Sören Kierkegaard kan hier behulpzaam zijn voor een dieper begrip: ‘Het leven kan alleen achterwaarts begrepen worden, maar het moet voorwaarts worden geleefd’. De zon heeft zowel een opbouwende werking, maar ook een afrijpende of zelfs verzengende kwaliteit. De zon op dit schilderij staat duidelijk in de afrijpende stroom, getuige het rijpe graan dat nog geoogst moet worden. Het is met het hoofd waarmee we proberen het leven te begrijpen, achteraf. En het is met onze ledematen dat we iets doen in het leven, en het is precies datgene dat de zaaier doet: hij loopt met krachtige tred naar voren en werkt aan de toekomst: hij zaait graan. Rudolf Steiner, in zijn bespreking over driegeleding, stelt dat daden toekomst creëren, niet de gedachten, die staan in een stroom vanuit het verleden.
- Op het schilderij staat het middengebied van de zaaier, het gebied van hart en longen, precies in de horizontale band van het nog te oogsten graangewas op de achtergrond. Een gewas dat er welgevuld en dus veelbelovend uitziet. Het is de goede akker die ‘dertig- en zestig- en honderdvoudig vrucht voorbrengt’, zoals het in de Bijbelse gelijkenis beschreven staat.
- De zaaier heeft ook een licht schaduwbeeld schuin rechts voor hem uit. Streng bekeken staat die schaduw niet op de lijn met de zon, maar staat in het verlengde van de boerderij linksachter hem. Wat wil de maker daarmee zeggen? Wil hij benadrukken dat in tegenstelling tot de fysieke zon, de geestelijke zon géén schaduw geeft, maar licht en inzicht? En dat de schaduw veroorzaakt kan worden door wat je van huis uit meeneemt?
- Het gehele beeld draagt als dragende structuur een kruis: op de verticale as staan de aarde en de zon. Het zijn deze twee natuurrijken waarin de planten met hun verticale groeiwijze staan, de granen zelfs het allermeeste, en die hen doen groeien. Op de horizontale as het woonhuis links en een groepje bomen rechts. Voor mij beelden zij respectievelijk cultuur en natuur uit. Landbouw is het samengaan van beide, natuurkrachten die werkzaam zijn in bodem, plant en dier, maar wél onder de hoede van de mens zijn vormgegeven. Het is ten slotte een cultuurlandschap waar we naar kijken.
- De zaaier gaat rechtop, de drie vogels daarentegen zitten vrij willekeurig en ongeordend schuin linksachter de mens. Zwarte vogels bovendien, zij staan voor dat deel van de mens dat niet met het Goddelijke is verbonden, zoals het ook in de Gelijkenis van de zaaier wordt voorgesteld: een deel dat door de vogels wordt opgegeten. Deze zaaier bekommert zich in het geheel niet om deze dierlijke mee-eters. Hij is verbonden met God.
- De draagdoek met daarin het zaaizaad is nauwelijks te zien en is in ieder geval heel klein. Het contrasteert daarmee heel sterk met het massieve graangewas wat op de achtergrond te zien is. Een gewas dat het jaar eerder ook met zo’n kleine hoeveelheid is gezaaid. Het doet daarmee zelfs denken aan de spijziging van de vijfduizend, ook een Bijbelse gelijkenis, die de wonderbaarlijke levenskracht van het Goddelijke illustreert. Goddelijk leven betekent overvloed.
- De kleur blauw is sterk aanwezig op het schilderij, alleen niet daar waar het normaal gesproken te zien is: in de atmosfeer. Blauw staat voor ruimte maken voor iets of iemand. Zo heeft Maria een blauwe mantel, daarmee benadrukkend haar unieke taak om het Kind te kunnen ontvangen. Daarentegen de akker, als beeld voor onze ziel, is volop van blauwtinten voorzien, en is daarmee dus ontvangstbereid. Veelzeggend is dan wellicht ook dat de kleding van de zaaier blauwgekleurd is en dat zelfs op de achtergrond het blauw aanwezig is in het woonhuis links en het bomengroepje rechts.
- In tegenstelling tot andere schilderijen die het thema van de zaaier verbeelden, zijn er hier géén zaden te zien, niet op de akker, niet in de lucht. Het gaat om Gods Woord. God is ook niet zichtbaar in de schepping, maar daarom niet minder werkzaam. Wat we zien is Zijn schepping.
- Vele commentaren over dit schilderij stellen dat de thematiek gaat over de cycliciteit van het leven. Immers tegen de achtergrond van de ondergaande zon, en het rijpe gewas dat nog geoogst moet worden, is de zaaier al met het komende groeiseizoen bezig. Zaden zijn het beeld van de toekomst. Dat klopt. Toch geloof ik niet dat het de essentie weergeeft van dit schilderij. Op het schilderij is de zon heel prominent aanwezig en hij vervult met zijn werking de gehele atmosfeer. Hij staat voor het hoge Zonnewezen, Christus die eenmalig op aarde is geïncarneerd en sinds die tijd met al het leven op aarde is verbonden. Niets kan er gedijen zonder Zijn toedoen. Met de mens, in zijn gelijkenis met God, is er überhaupt een aards wezen dat een ontwikkeling in gang kan zetten. Het is daarom dat de cyclische natuur en heel de schepping op de mens wacht. Maar dan wel een mens die in zijn ziel ‘de goede aarde’ wil zijn. Is dit vergezocht en niet in de zin van Vincent van Gogh? Kijkende naar de compositie van dit schilderij en het kleurgebruik kan ik niet anders concluderen dan dat hij een ingewijde was. Een ingewijde die weet had van de werkingen van de hemelse God in de aardse schepping en dat in zijn schilderijen liet transcenderen. En in dit specifieke schilderij de bijzondere rol van de mens daarin, als verbinder van hemel en aarde.
Reactie plaatsen
Reacties
Erg mooi beschreven, Rene! Hartelijk dank?