Drievoudige verhoging

                                                                                                                                                 Lichaam en bloed van Christus

De rode lijn daarbij is dat ook hier sprake is van een drievoudige verhoging: de eerste betreft de domesticatie van de cultuurplaten uit hun wilde voorouders die zich manifesteert door het zogeheten vruchtvormingsprincipe. De tweede betreft de verwerking van de geoogste graankorrels en druiven tot brood en wijn. Als derde verhoging is de transsubstantiatie te beschouwen van brood en wijn tot lichaam en bloed van Christus en die in de kerkelijke cultus wordt herhaald.

De oorsprong van graangewas en wijnstok

Voor veruit de meeste voedingsmiddelen die wij mensen consumeren geldt dat ze van plantaardige herkomst zijn. En wel cultuurplanten. Cultuurplanten waren er niet altijd, allemaal hebben ze wilde voorouders. Omdat het ontstaansmoment van gecultiveerde planten (cultivars) vaak al lang geleden heeft plaatsgevonden, is het moeilijk of zelfs onmogelijk om te achterhalen waar en wanneer dit domesticatieproces precies heeft plaatsgevonden. Dat geldt ook voor de beide gewassen die als uitgangsmateriaal dienen voor brood en wijn: graangewas en wijnstok. Hun beider wilde voorouders groeien in de buurt van bergachtige streken in en om de Kaukasus. Heel grof gezegd zijn omstreeks 10.000 jaar geleden de mensen agricultuur gaan bedrijven en dat hield tevens in dat de mens de wilde planten ging cultiveren, daaronder ook de wilde grassen als voorloper van de granen en de wilde druivenplant. Vanuit de zuid-westelijke hoek van Azië (klein Azië) hebben beide gewasgroepen de wereld veroverd.

Cultuurgewassen

Wat onderscheidt cultuurplanten van wilde planten? Behalve de, in iedere plant voorkomende, generatieve stroom die culmineert in de bloeifase en daarmee de inleiding is van de zaadvorming, hebben cultuurplanten nog een tweede stroom:  de voedingsstroom. Die voedingsstroom uit zich in de vruchtvorming. In het beste geval is die in aanleg al aanwezig in de wilde voorouder, zoals de penwortel van de wilde wortel of de rozetvorming van de wilde sla. Zelfs bij de dunne sprieterige graszaadjes zou je het endosperm, dat deel van het zaadje dat een pakketje energie voor het kiemplantje bevat, met een beetje goede wil ook als een latente vrucht kunnen opvatten. Bij ‘echte’ vruchtplanten als de wilde druif zijn de vruchten al veel duidelijker zichtbaar aanwezig. Echter oneetbaar en al helemaal niet genietbaar. Door langdurige en intensieve begeleiding en selectie in de planten op veel verschillende plaatsen heeft de cultivering van de oorspronkelijk wilde druivenplant tot talloze soorten geleid met grote en sappige vruchten, goed van smaak en niet al te dikke huid. Zulke vruchten kunnen met smaak zo uit de hand gegeten worden. Klassiek is het beeld van de Romeinse aristocraat die, liggende op de bank met een druiventros in zijn omhoog gestrekte arm, heerlijk aan het genieten is van de smakelijke vruchten.

                                        Een bloeiend graangewas                                                                                                                                    Een wijnstok met rijkelijk druiven

Ook bij talloze andere planten zoals de grassen, maar ook bij de wilde wortel, de wilde biet of sla (rozetvorming) heeft een cultivering plaats gevonden. Eigenlijk ging het gelijk op met het cultiveren van de aarde. De mens gaat steeds meer zijn aandacht richten naar beneden, naar de aarde. De grondbewerking is een openen van de aarde voor het goddelijke zonlicht. Het licht dat ook de planten doet groeien. Vanwege deze tweevoudige afhankelijkheid van de zon werden vele landbouwkundige handelingen zoals het ploegen, het zaaien en het oogsten voorafgegaan door een cultische handeling, vaak uitgevoerd in de tempel door een priester. De oogstdankfeesten zijn daar, ook tot voor kort in onze streken, een laatste herinnering aan.

Bij cultuurplanten zie je een andere groeiwijze dan bij de wilde planten: telkens zie je een terughouding in de tijd, dat wil zeggen ze schieten pas later door, en een uitbreiding in de ruimte; een vergroten van de vrucht dus. Zo is de peen een vrucht in het wortelgebied, de biet, net als het radijsje, een vrucht in het hypocotyl (tussen wortel en stengel in), de koolrabi een vrucht in het stengelgebied, de kropsla een vrucht in het bladgebied (net als de sluitkolen rode en witte kool, savooiekool etc.). Bij de spruitkool zijn het de zijknoppen die uitvergroot zijn tot vruchten en bij de eigenlijke vruchtgewassen, zoals onder andere tomaat, komkommer en pompoen is er sprake van een vergroting van de vrucht (en natuurlijk ook een grote verandering van smaak en consistentie). Heel veel wilde vruchten zijn giftig! Bij de granen is er sprake van een vruchtvorming in het zaad (net zoals peulvruchten overigens ). Je zou bijvoorbeeld eens een graszaadje met een graankorrel moeten vergelijken: een graszaadje is vele malen dunner en lichter dan een graankorrel, het is nauwelijks meer dan de kiem omhuld door een zaadhuidje. Verder een heel klein voorraadje energie om het kiemplantje te kunnen laten ontkiemen, opgeslagen in het endosperm. Het is juist dit energierijke endosperm bij de graankorrel dat enorm veel groter is dan bij de graszaden en is daarom dát deel van de korrel dat de graangewassen wereldwijd tot basisvoedsel voor de mens maakt.

Een ander bijzonder kenmerk van de cultuurgewassen is de enorme range in eigenschappen. Bijvoorbeeld bij de wortel. De wilde peen is nagenoeg overal hetzelfde in zijn uiterlijke verschijningsvorm, en trouwens ook qua inwendige eigenschappen zoals inhoudsstoffen, consistentie en smaak. Bij de cultuurplanten is daarentegen een enorm scala aan kleuren (wit, geel, rood, paars en oranje en allerlei combinaties daarvan), vormen (conisch, cylindrisch en rond) smaken (zoet, aromatisch, zuur, bitter) en consistenties. Wereldwijd zijn er vele duizenden rassen die allemaal verschillend zijn. Je zou kunnen zeggen: de mensheid is er in geslaagd om op de natuurlijke evolutie van de wilde planten, een cultuurevolutie te zetten. Niet alleen bij de wortel maar werkelijk bij alle gewassen die er toe doen zijn er onvoorstelbaar vele rassen. Zo ook bij de druif, en al helemaal bij de granen. Voedingskundige eigenschappen zijn van groot belang en daar is dan ook zeker op geselecteerd, maar ook de geschiktheid voor de verwerking. En daarmee kom ik op een tweede niveau van ‘verhoging’, in het Duits heet dat ‘veredlung’, het is het opwaarderen van een grondstof.

Graan en druiven als grondstof

De meeste landbouw huisdieren en ook de mens zouden een onbewerkte tarwekorrel helemaal niet kunnen verwerken in hun spijsverteringskanaal. Daarom is het malen tot meel een heel goede eerste stap om het open te breken en toegankelijk te maken voor de vertering. Dit meel kun je dan op vele manieren gebruiken, het bakken van brood is daar één mogelijkheid toe. Het zijn vooral tarwe en rogge die zich hier voor lenen. Het is een soort van oerproces waar de vier elementen samen komen: het fysieke niveau bestaande uit meel en zout, het etherische element door het water, het astrale element door het desem (of gist), en tot slotte het wezenselement door het vuur in de oven. Dit warmteproces kun je zeker als een soort van voorvertering zien. Ook het micro-biologisch enzymatisch proces met desem of gist werkt in diezelfde richting. Brood en het broodbakproces bestaan al zo lang als er landbouw is en ook hier zie je enorme verscheidenheid in vormen, smaken en consistenties.

                        Brood, in allerlei vormen, consistenties  en smaken                                                                                                                           Wijn, te kust en te k(l)keur

Bij de druiven ligt het iets anders, staat bij het brood de voedingskwaliteit op de eerste plaats, bij de druiven is dat toch meer de smaak en komt al gauw het feestelijke karakter om de hoek kijken, en wel in de vorm van wijn. Een tweede verschil is dat je met weinig bewerking al een consumeerbaar product hebt: druivensap. Echter de houdbaarheid is dan een probleem. Goede wijn is daarentegen lang houdbaar en kan zelfs steeds beter worden. En bij de wijnen is er een ongelooflijk breed pallet aan smaken mogelijk, veel meer dan bij het druivensap. De druiven hebben een natuurlijk rijpingsproces ondergaan in de zon toen ze nog aan de plant hingen en dat rijppingsproces vindt haar voortzetting in de gisting van het most, het druivensap. Of het echt goede wijn wordt, hangt van heel veel factoren af: de bodem, de bemesting en andere landbouwkundige maatregelen, het ras, het klimaat, het jaar met zijn specifieke weersgesteldheden, het proces van gisting, de toevoegingen, de bewaarmethode, etc. Het is echt een veredeling, Het is weliswaar geen stookproces, zoals bij de sterke drank maar dan toch wel een warmteproces om tot een verfijnd en gelaagd smaakbouquet te komen. Dit alles veronderstelt een groot vakmanschap en toewijding van de proces begeleidende mensen, hetgeen nóg een warmteproces is, maar dan op zielenniveau. Wijn draagt bij aan de feestvreugde, zeker als het van goede kwaliteit is. Wijn kan natuurlijk ook teveel van het goede worden en dat ligt aan de alcohol die nu eenmaal deel is van de wijn. Ook in de bijbel wordt daar herhaaldelijk voor gewaarschuwd. Rudolf Steiner wijst ook vaak op de nadelen van alcoholconsumptie, zeker als men zijn innerlijke scholingsweg serieus neemt. Dat laatste is dan ook de reden dat in de Christengemeenschap, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Rooms-Katholieke kerk, geen alcoholhoudende wijn (miswijn) maar druivensap wordt gebruikt aan het altaar.

Zowel bij graan als bij de druiven is er dus sprake van een verdere verfijning, veredeling van consistentie en smaak. Bij het graan als uitgangsmateriaal voor het brood ligt het accent meer op het voedingskundige aspect, het ‘dagelijks brood’ uit het Onze Vader spreekt dit feitelijk ook uit, terwijl de wijn meer gericht is op de smaak, een eigenschap die ook een feestelijk karakter kan hebben en daardoor wat minder alledaags is.

Brood en wijn in het evangelie

Zonder nu een volledig overzicht te willen geven van de twee substanties brood en wijn in het nieuwtestamentische deel van de Bijbel, wil ik een paar essentiële passages bespreken.

Bruiloft te Kana

Al heel spoedig in het Johannes evangelie komt Jezus in Kana, kort nadat Hij in de woestijn de drievoudige verzoeking van de duivel heeft meegemaakt. Het is in het lieflijke en vruchtbare deel van Israël, Galilea, waar dat dorpje ligt en waar op dat moment een bruiloft plaatsvindt. Het is het eerste wonder dat Jezus, vervuld van de Christusgeest, voltrekt: door Zijn werkzaamheid wordt het water in wijn veranderd.

Je zou kunnen zeggen dat het water dat normaalgesproken als vocht uit de bodem door de planten wordt opgenomen en door een natuurlijk groei- en rijpingsproces tot heerlijke druiven voert en vervolgens onder de hoede van de mens in een gistingsproces de druiven op hun beurt tot kostelijke wijn doet worden, Jezus in één daad deze tweevoudige verhoging herhaalt. En niet zomaar wijn, maar wijn van een bijzonder goede kwaliteit. Tenminste dat wordt door een kenner, de ceremoniemeester, meegedeeld. Jezus sluit aan op de krachten die daar qua ruimte en tijd werkzaam zijn: Galilea, dé lieflijke en vruchtbare streek van Israël. Én het is een bruiloft, een feest met een sterk toekomstkarakter vol van jong leven. Maar ook Hijzelf: het is Zijn eerste wonderteken sinds de doop in de Jordaan. Dat Hij zijn moeder, Maria, die ook als gast aanwezig is, er bij betrekt voordat Hij zijn werkzaamheid kan laten gelden vind ik opmerkelijk. Dat Hij haar vrouw noemt, in plaats van moeder, duidt volgens mij op een verandering van zijn verhouding tot haar als gevolg van de doop in de Jordaan, kort daarvoor. Van Jezus naar Christus zou je ook kunnen zeggen.

Spijziging van de vijfduizend

Een tweede, in dit verband essentiële, passage die ik veelzeggend vind, is het gebeuren met de spijziging van de vijfduizend. Komt de bruiloft te Kana alleen bij Johannes voor, deze gebeurtenis wordt door alle vier de evangelisten verteld en is daarmee uniek in het Nieuwe Testament. Er zijn verschillen in de beschrijving van dit gebeuren tussen de vier evangelisten, maar het brood is bij alle vier de dragende substantie. En ook hier kun je zeggen dat de tweevoudige verhoging die het brood normaalgesproken doorlopen heeft; het natuurlijke groei- en rijpingsproces van de graankorrels in het zonlicht en de verdere verwerking door de mens tot een voedingsproduct, nu door Jezus in één gebaar herhaald wordt en dat niet alleen: door het brood open te breken leidt het tot een wonderbaarlijke vermenigvuldiging. En ook hier sluit Hij aan op de omgeving: het is bij het water, in Galilea. En bij Johannes komen er nog twee gegevenheden met een groeikrachtige potentie bij: ten eerste de plek: ‘er was veel gras’ en als tweede het feit dat het een kind is dat de broden meegebracht heeft. Maar Hij sluit ook aan bij de Vadergod, in alle vier de evangelisten richt Hij zich tot de Vader alvorens het brood te kunnen uitdelen. Het is een (dankend) aansluiten op diezelfde krachten die voorheen door het zonlicht als Vaderlijke stroom de planten deden groeien en afrijpen.

Het laatste avondmaal

Dan is er een derde gebeurtenis die van een dergelijk kardinaal belang is dat sindsdien alle Christelijke geloofsgemeenschappen het telkens opnieuw herdenken: het laatste avondmaal. Het zijn  brood en wijn die daarbij de dragende substanties zijn waar Hij zich mee verbindt. Christus is bijna helemaal aan het einde van zijn aardse leven en Hij is ook aan het eind van zijn krachten, hetgeen later op de avond in de Hof van Gethsémané dramatisch tot uiting zal komen, als een soort opgebrand zijn op fysiek niveau.

                     Het laatste avondmaal, Juan de Juanes (1523-1579), Prado museum Madrid